خانه خدا
خانۀ خُدا، فیلمی مستند دربارۀ مراسم حج، به کارگردانی ابوالقاسم رضایی در 1345 ش. نمایش این فیلم در سینماهای تهران و شهرستانها با استقبال فراوان روبه‌رو شد. این فیلم، به‌عنوان مستندی مردم‌شناختی از مراسم حج، حائز اهمیت است. تا پیش از خانۀ خدا، نه‌فقط فیلمِ بلندی از مراسم حج ساخته نشده بود، بلکه کمتر سابقه داشت فیلمِ مستند در سالنهای سینماهای ایران نمایش داده شود و مورد استقبال قرار بگیرد.
ابوالقاسم رضایی، فرزند میرزاابوالقاسم صحاف‌باشی تهرانی، از نخستین مؤسسان سالن سینما در ایران بود. او در سالهای دهۀ 1330 ش با تأسیس «استودیو البرز» و سپس «ایران فیلم»، در تهیۀ فیلمهای مستند و سینمایی فعالیت داشت و خانۀ خدا واپسین فعالیت او در سینما به‌شمار می‌رود (بهارلو، 197).
پیش از فیلم‌برداری خانۀ خـدا، برادران امیـدوار ــ عبدالله و عیسى ــ نخستین جهانگردان و فیلم‌برداران ایرانی بودند که از مکه فیلم‌برداری کردند. آنها در سفر خود به دور دنیا، در عربستان با ملک فیصل، پادشاه سعودی، ملاقات کردند؛ پادشاه مترجمی در اختیارشان قرار داد و با کمک او از مراسم نماز ظهرِ مکه فیلم‌برداری کردند (امیدوار، 347، 357). جلال آل‌احمد نیز که در 1343 ش به مکه رفته بود، شاهد فیلم‌برداری شخصی در لباس احرام از مراسم حج بوده است (نک : خسی ... ، 126).
ظاهراً ایدۀ ساختن فیلم خانۀ خدا در آذر 1344، هنگامی شکل گرفت که ملک فیصل به دعوت رسمی محمدرضا پهلوی و برای اقامت یک‌هفته‌ای به ایران آمده بود. از قول ناصر تقوایی، کارگردان سینمای ایران، نقل شده است که جلال مقدم، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان، به کمک یکی از دوستانش اجازۀ فیلم‌برداری از مراسم حج را از ملک فیصل گرفتند (تهامی‌نژاد، بش ؛ نیز نک : فانوس ... ، 121).
رضایی با 4 فیلم‌بردار ــ احمد شیرازی، نعمت حقیقی، عباس دستمالچی و محمود ایثاری ــ و یک دستیار فیلم‌بردار ــ اسماعیل دین‌محمدی ــ و با تجهیزات کامل به عربستان رفت (حیدری، خاطرات ... ، 328، 364) و مراسم کامل حج را در مدت 26 روز (ایثاری، 238) روی نوار سلولویید ضبط کرد. روایت است که هر فیلم‌بردار به اختیار خود از صحنه‌هایی از مراسم فیلم‌برداری می‌کرد («تجربیات ... »، 94، به نقل از نعمت حقیقی؛ طالبی‌نژاد، 27).
دربارۀ کارگردان این فیلم اختلاف‌نظر وجود دارد، زیرا در عنوان‌بندی فیلم نام کارگردان درج نشده است (حیدری، فیلم‌شناخت ... ، 198). به گفتۀ گلستان فیلم را ابوالقاسم رضایی ساخت (نک : فانوس، همانجا) و به نوشتۀ مسعود مهرابی، کارگردان این فیلم جلال مقدم بود (ص 115)؛ اما خود مقدم گفته است که او سمت مشاور رضایی را داشته، و فیلم کارگردان مشخصی نداشت (ص 14).
فیلم خانۀ خدا گزارشی مستند از انجام مراحل مختلف مراسم و مناسک حج است، از لحظه‌ای که زائران مسلمان، از هر کشور و در سنین مختلف، برای سفر زیارتی آماده می‌شوند تا ورود آنها با کشتی و هواپیما به عربستان و سپس خانۀ کعبه و انجام واجبات حج، و آنگاه بازگشت به کشورهایشان (حیدری، همانجا).
فیلم خانۀ خدا با آگهیها و تمهیدات خاصی به نمایش درآمد، که متفاوت از نمایش فیلمهای دیگر در سینماهای تهران و شهرستانها بود. در یکی از این آگهیها چنین درج شده بود: «از فردا ماه مبارک رمضان آغاز می‌شود و قلبهای مؤمنین بیش از پیش متوجه خداوند می‌گردد. برای نخستین‌بار طی یک فیلم بزرگ، چشم مشتاقان زیارت خانۀ خدا به تماشای مراسم باشکوه حج روشن می‌شود؛ مراسمی که طی قرون متمادی میلیونها نفر مسلمان مؤمن را برای عبودیت به درگاه خالق یکتا به خود خوانده است. این فیلم یک فیلم عادی نیست؛ سندی است با عظمت از شوق انسان برای نزدیکی به پروردگار یکتا و توانا» ( اطلاعات، شم 156‘12، ص 1).
تهیه‌کننده و مدیران نمایش فیلم اعلام کرده بودند که فیلم خانۀ خدا در محیط کاملاً مناسب با آن نمایش داده خواهد شد، و در تمام مدت نمایش هیچ‌گونه آگهی تجارتی و نمونۀ فیلمهای سینمایی پخش نخواهد شد. ضمناً سالنهای انتظار منحصراً با عکسهای مراسم حج مزین خواهد شد (همان، شم 161‘12، ص 1؛ امید، 395؛ فراهانی، 16؛ فغفوری، 12). افزون بر این، در سالن انتظارِ سینماهای نمایش‌دهندۀ فیلم، پارچه‌های سیاه و سفید کشیده، و طومارهای 17بندی اشعار محتشم را نیز آویخته بودند (تهامی‌نژاد، بش ). 3 سال پس از نمایش عمومی فیلم خانۀ خدا در تهران و دیگر شهرهای کشور، این فیلم در 29 آذر 1348 به‌عنوان برنامۀ افتتاحیۀ سینما دروازه طلایی در قم ــ که تا آن تاریخ فاقد سینما بود ــ به نمایش درآمد (کشانی، 129).
به نوشتۀ یکی از پژوهشگران، اگرچه هدفِ اصلی سازندگان فیلم خانۀ خدا ثبت مناسک حج بود، اما چندان هم با فیلمی آموزشی و مردم‌شناختی روبه‌رو نیستیم (تهامی‌نژاد، بش ). با وجود این، بسیاری از صحنه‌های فیلم، بر آداب و مناسک حج و مسلمانان حج‌گزار که از هر قوم و ملیتی به مکه آمده بودند، تأکید دارد.
به تعبیری، رویکرد تدوینی این فیلم بر پایۀ ایجاد احساس هم‌ذات‌پنداری مخاطبان با حجاج بوده است، به گونه‌ای که احساس کنند گویی خود در حج شرکت دارند (فراهانی، همانجا). آل‌احمد نوشته است: با این فیلم «پای آن قشرِ سختْ بستۀ مذهبی نیز که از هر تجددی می‌گریزد، به سینما باز شد» ( کارنامه ... ، 218) و مردمی که فیلم را می‌دیدند، یکدیگر را «حاجی» خطاب می‌کردند (همان، 217). نمایش خانۀ خدا با مخالفتهایی نیز از جانب علمای مذهبی روبه‌رو شد (نک : فانوس، 121، به نقل از ابوالقاسم رضایی).
خانۀ خدا بلافاصله به زبان انگلیسی دوبله شد و دیب‌چندهندوجا، مدیر دفترِ پخشِ «آشوقا فیلم»، نسخه‌های آن را به بیشتر کشورهای مسلمان فروخت (امید، همانجا). این فیلم به زبانهای عربی، اردو و مالزیایی نیز دوبله شد و نسخۀ کوتاه‌شدۀ آن با زمان 52 دقیقه، با عنوان «مکه، شهر ممنوعه»، پس از دوبله به زبانهای انگلیسی، فرانسه، آلمانی و ایتالیایی در تلویزیون کشورهای اروپایی، کانادا، آمریکای جنوبی و ژاپن نمایش داده شد. ری‌پور در نقدی که بر نسخۀ کامل فیلم نوشته، اشاره کرده است: وقایع ضبط‌شده از این اجتماع و رویداد بزرگ مذهبی، آن‌چنان دیدنی و اعجاب‌آور است که هرگونه نقصی را در فیلم از چشم مخاطبان عادی پوشیده نگه می‌دارد. فیلم‌برداری از چندین هزار نفر انسانهای مشتاق که با ایمان و خلوص نیت قصد تقرب به درگاه خداوند را دارند، اجتماعی که بدون توجه به رنگ پوست و تقسیمات طبقاتی، همگان را در یک درجه از مرتبت انسانی قرار می‌دهد، سوژه‌ای است که کمتر فیلم‌سازی شانس گشودن دریچۀ دوربین خود را به روی آن داشته است (ص 10).
در عنوان‌بندی نسخۀ اصلی فیلم نام محمود سعادت (تنظیم گفتار)، اسدالله پیمان و محمود سعادت (گویندگان)، حمزه ریحانی (گویندۀ عربی)، علی بهاری (خواننده) و خوشدل تهرانی (تنظیم اشعار) ثبت شده است (حیدری، فیلم‌شناخت، 207).
مآخذ
آل‌احمد، جلال، خسی در میقات، تهران، 1346 ش؛ همو، کارنامۀ سه‌ساله، تهران، 1357 ش؛ اطلاعات، تهران، 1345 ش، شم 156‘12 و 161‘12؛ امید، جمال، تاریخ سینمای تهران 1279- 1357، تهران، 1374 ش؛ امیدوار، عبدالله و عیسى امیدوار، سفرنامه، تهران، 1371 ش؛ بهارلو، عباس، دانشنامۀ سینمای ایران، تهران، 1383 ش؛ «تجربیات مستندسازی و کار خبری»، فیلم‌نگار، به کوشش هادی مقدم‌دوست، تهران، 1387 ش، س 7، شم 72؛ تهامی‌نژاد، محمد، «فیلم خانۀ خدا، یک سند انسا‌ن‌شناختی یا مستند توضیحی؟»، انسان‌شناسی و فرهنگ (مل )؛ حیـدری، غلام، خـاطرات و خطرات فیلم‌بـرداران سینمای ایران، تهران، 1376 ش؛ همو، فیلم‌شناخت ایران، تهران، 1374 ش؛ ری‌پور، بهرام، «خانۀ خدا»، فیلم و هنر، تهران، 1345 ش، شم 119؛ طالبی‌نژاد، احمد، «زمانه را چو نکو بنگری ... »، فیلم، تهران، 1378 ش، س 17، شم 240؛ فانوس خیال، سرگذشت سینمای ایران از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت بی. بی. سی.)، به کوشش شاهرخ گلستان، تهران، 1374 ش؛ فراهانی، مهرداد، «مکه به روایت تصویر»، ایران، تهران، 1387 ش، س 14، شم 100‘4؛ فغفوری، گیسو، «خانۀ خدا»، اعتماد ملی، تهران، 1387 ش، شم 805؛ کشانی، علی‌اصغر، فرایند تعامل سینمای ایران و حکومت پهلوی، تهران، 1386 ش؛ مقدم، جلال (گفت‌وگو با مهین متوسلانی)، نگین، تهران، 1347 ش، س 4، شم 37؛ مهرابی، مسعود، تاریخ سینمای ایران از آغاز تا سال 1357، تهران، 1363 ش؛ نیز: